Rick and Morty ve Eleştirmenin Dayanılmaz Hafifliği - Barış Deniz Kuş

Spartaküs'ün ilk sayısından herkese merhaba!

Rick and Morty kendine has karakter gelişim seyri, üslubu, jeneriği (o an izlenen veya gelecek bölümlere dair spoilerlar vermesiyle) ve hatta seveni/sevmeyeniyle şu ana kadar izlediğimiz tüm çizgi dizilerden ayrılıyor. Seveni'nin mizahın ustalıkla kullanılmasından aldığı haza, sevmeyeni'nin ise sevenlerin kendilerini ''zeki sandıkları'' için izlediğini, sadece komikli olduğunu ve abartılmaması gerektiğini düşünmesine rağmen Rick'in de 3. sezon 9. bölümde Beth'e söylediği gibi Rick and Morty(R&M) sosyal paylaşım sitelerinin en büyüklerinden Reddit'in ana sayfasını yayınlanan her yeni bölümle beraber işgal etmeye devam ediyor.

Family Guy ve The Simpsons gibi yapımların aksine Justin Roiland ve Dan Harmon için Rick and Morty'de mizah amaç olmaktan ziyade felsefe, teoloji,sosyoloji, aile, eğitim sistemi, iktisat, hukuk ve siyaset gibi birçok farklı konuya dair eleştirilerini sergilerken kullandıkları bir araç. Tabii bu aracı da gayet ustalıkla kullandıkları konusunda sanırım hepimiz hemfikirizdir.

Rick and Morty'i diğer yapımlardan ayıran şeyin karakterlerin gelişim seyri olduğunu söylemiştim, bunu biraz daha açalım. Örneğin, Game of Thrones'u ele alalım, Theon Greyjoy'a Stark'lara yaptıklarından sonra eminim hepimiz sövüp saymışızdır. Fakat daha sonra yaşadıkları ve yaptıklarından yani senaristlerin ona çizdiği gelişim seyrinden dolayı zamanla acımaya hatta anlamaya başladık. Hatta kendimize itiraf edemesek de afedersiniz Cercei'ye bile yeri geldi hepimiz acıdık, yaptıklarını çocukları için yaptığını kabul ettik.

Arya gözlerimizin önünde büyüyüp serpildi, Khalessi'nin tüm çektiklerinden sonra istediğine adım adım kavuşmasını beraber izledik, izliyoruz. Kızıl Düğün'de Starklar katledildiğinde beraber üzüldük, Caitlyn Stark dirilecekmiş, Starklar intikamını alacakmış haberlerine beraber sevindik. Çok kırgın olduğum konuları daha fazla uzatmadan, Rick and Morty'e dönecek olursak Roiland ve Harmon'ın bize bunları yaşatıp diziye kolayca bağlamak gibi bir dertleri yok. R&M'de Rick'ten, Morty'den, Summer'dan, Beth'ten ve evet hatta Jerry'den yani Jaguar'ın kızı dışında herkesten sonsuz sayıda var. Velev ki bulamadık, hepsi klonlanabilir, simüle edilebilir ya da bir robot olarak karşımıza çıkabilir. Yani Rick and Morty'nin bizi karakterlere bağlamak, onlarla ilişki kurdurarak bir sonraki bölümde ne duruma geleceklerini, ne yapacaklarını vs merak ettirme gibi bir derdi yok. Karakterlerle olan ilişkimiz yaşamlarına dahil olmakla değil, sadece seyretmekle geçiyor. Hatta tüm karakterlerimizin sürekli ve sürekli eksik-kötü yönlerini gördüğümüz için karakterler gözümüzde sürekli değersizleşiyor ve karakterlerle olan ilişkimiz gittikçe yapay ve anlık bir ilişkiye dönüşüyor. Sözün özü, Rick and Morty bizden, izleme nedenimizi kendimizin belirlemesini talep ediyor. Karakterlerle ilgili bu tespitleri yaparken tabii ki Bird Person'u hariç tutuyorum. 

Peki Rick and Morty'nin bu kadar sevilmesinin tek nedeni bu saydığım kendine has özellikleri mi?

Rick and Morty, her ne kadar her bölümünde bizi kendi gerçekliğimizin dışına çıkarsa da aynı zamana bizi kendi gerçekliğimizle, içinde yaşadığımız dünyayla yüzleşmeye de zorluyor. Biz diziyi kendi gerçekliğimizin dışına çıkmak, kendimizi onların maceralarına kaptırıp biraz rahatlayıp derin bir nefes almak istediğimiz için izlesek de Rick and Morty bize sürekli buna izin vermeyeceğini hatırlatıyor. Her ne kadar kahramanlarımız sınırsız evrende, sınırsız sayıda macera yaşayabilecek olsa da her maceralarında bizleri ilgilendiren, rahatsız eden olgular bulabiliyoruz. Yaşadığımız toplumun çelişkilerini ve bunların doğurduğu sonuçları ele alan pek çok bölüm mevcut. Bu yazının ana konusu da Rick and Morty'nin toplumsal sorunlarla olan derdini incelemek.

İlk bölümden itibaren, Galaktik Federasyon denilen, egemenliğini evrenin birçok yerinde ve muhtemelen birden çok boyutta sürdüren bir yapıyla karşılaşıyoruz. Bu yapının, (apartheid¹)Gromflomites ırkının diğer tüm ırklardan üstün olduğunu savunan bir diktatörlükten başka bir şey olmadığını ve bir ABD(Genelinde Emperyalizm) metaforu olduğunu da deyim yerindeyse senaristler kafamıza vura vura, bilale anlatır gibi bir berraklıkta anlatıyor. Galaktik Federasyon'un işleyişi ve yapısına en çok değinilen bölümler olan 2x10 ve 3x1'de de gördüğümüz üzere, federasyona bağlı devletler kendi isteğinden çok Gromflomites'lerin -diğer adıyla böceklerin- kolları, bacakları, antenleri ve hatta kanatlarıyla sarılmış ve zorla federasyonun parçası olmuş gibi dursa da çeşitli bağımlılık ilişkilerinden olsa gerek ki bu böcek takımına karşı kimse bir şey yapmıyor. Gromflomites'lerin böcek-sinek benzeri, birçok insanın tiksindiği veya hoşlanmadığı hayvanlar formunda resmedilmesi de emperyalizm metaforu için hoş bir detay. 3x1'de Federasyon başkanının odası, tıpkı oval oda gibi düzenlenmiş, bu da metaforu güçlendiren etmenlerden biri. Dünya C-137'nin federasyona katıldığı 2x10'da gördüğümüz üzere de federasyonun işleyişi Gromflomites'ler ve diğer türler için de farklılıklar gösteriyor. Federasyonun para birimi Blemflarck olmasına rağmen insan ırkından çalışanlara sadece yenilebilir piller ile ödeme yapılıyor. Bu detay da emperyalist devletlerin egemenliğindeki ülkelerin kaynaklarını sömürüp o ülkelere sus payı verdiğini anlatıyor.

Eleştirmenin Dayanılmaz Hafifliği

2x9, 3x5 ve 3x7 bölümleri bana göre kapitalizm eleştirisinin en yoğun ve açık olduğu bölümler. 3x7'ye ayrı bir başlık ayırdığım için şimdilik diğer iki bölüm üzerinden ilerleyelim. The Whirly Dirly Consipary bölümünde Morty, babasının sefil halinden bir nebze kurtulması ve Jerry'lik dozunun düşmesi için Rick'ten onunla maceraya çıkmasını ister. Rick'in Jerry'i bir tatil yerine götürmesiyle maceramız başlar. Bu tatil yerinin en önemli özelliği ise “ölümsüzlük alanı” ile kaplı olması, yani parası olanın hiçbir sonuçla karşılaşmadan gününü gün edebileceği, hatta isterse sonsuza kadar yaşayıp galaksinin nimetlerinden fütursuzca nemalanabileceği bir yer olması. Bölüm bizi ilk dakikalardan itibaren bu hiçkimsenin başına kötü hiçbir şeyin gelmediği, şiddetin ve gözü dönmüşlüğün burada hiçbir anlamının olmadığını göstererek karşılıyor. Rick ve mekanın sahibi, Shnoopy Bloopers'ın birbirlerini öldürme şakası, oyun olarak birbirini vuran çocuklar ve karnı patlayana kadar yemek yiyen bir canlı..  Kahramanlarımızın eve dönüş yolundaysa havalanının kontrol noktasında Rick'in tehlikeli olmasından dolayı uçması için “yasaklamaktan ucuz, herkes bilet alabilsin yoksa teröristler kazanır” mottosuyla nötralize edilir. Eh kendi dünyamızı da bildiğimize göre, sanırım bu bölüm açıklanmaya gerek duymuyor.   İlerleyecek olursak, dizinin ilk bölümünden beri bildiğimiz üzere Rick ve arkadaşları Galaktik Federasyon'un en çok arananlar listesinde ve federasyonu yıkmaya çalışan insanlar fakat Rick'in, Galaktik Federasyon'un para birimi Blemflarck'ın değerini 1'den 0'a çevirerek federasyonu yıktığı bölümden sonra ne bir çeşit kutlama ne de bir alternatif gördük. Aslında bu, dizinin yaptığı tüm eleştiriler için geçerliliğini koruyan bir olgu. Rick and Morty günümüz toplum yapısının birçok farklı alanını sertçe eleştirmesine rağmen yerine bir şey koymuyor. Hatta tüm bu eleştirilere rağmen bazı bölümlerde, bunun böyle geldiğini ve böyle gideceğini söylüyor. Özellikle 2x9 bu mesajın en açık verildiği bölüm. Rick'in aracına uzay böceği çarpması ve sileceklerin suyunun bitmesiyle bir gezegene uğrayan kahramanlarımız gezegende arınma² geleneğinin olduğunu görüyor ve izlemek için kalıyor. Rick başta pek yanaşmasa da Morty'mizin gönül işlerinden ve Rick'in içindeki torun şefkatinden dolayı olaya dahil oluyorlar. Bölümün ilerleyen dakikalarında Arthricia'dan öğreniyoruz ki halk birbirini boğazlarken ''zengin puştlar'' köşklerinde partiler veriyor, hatta açılış konuşmasını “binlerce yıldır yoksulları birbirine düşüren festivalimizin bir başarılı yılına daha içelim” diyerek aymazca kadeh kaldırıyor. Feels Good şarkısı eşliğinde Arthricia'nın haklı öfkesine, Rick'inse hobisine tanık olduğumuz güzel dakikalardan sonra sıra toplumun yeniden örgütlenmesine geliyor. Kısa sürede hiddetlenen ve sonu şiddete gebe olan tartışmalardan sonra orada yaşayan insanlar çareyi eski toplum yapısını korumakta yani şuana kadar gördükleri tek toplumsal sisteme dönmekte buluyor.

The Ricklantis Mixup

Dergiye emek koyan dostların da bildiği üzere yazımı yaklaşık 2 aydır yazıyorum. Bu kadar uzun sürmesinde Rick and Morty'de üzerine konuşulacak tonla şey olmasının etkisi olsa da yazının konusunu oluşturan bu harika bölüm de en az onun kadar etkili. 20 dakikaya bu kadar çok konuyu bu akıcılıkta nasıl sığdırdıklarına hala inanamasam da artık lafı uzatmadan bölümü incelemeye başlayalım. Bölüm; tüketim toplumunun esasları, ırkçılık, toplumsal eşitsizlik, emek-sermaye çelişkisi, güncel eğitim sisteminin insanları tektipleştirmesi, Amerika'daki güncel politik durum ve kapitalizmin hegemonya metodları gibi birçok farklı ve derin konuyu işliyor tam da bu yüzden bölümü yazının üstüne bir kez daha izlemenizi şiddetle tavsiye ederim.

Rick'ler hisarını (citadel) ve işleyişini aynı zamanda da C-137 Rick'in hisarı yok edişini önceki bölümlerde görmüştük. Yeni hisarımızın işleyişini ise ilk defa bu bölümde izledik.

Öncelikle eğitim sisteminin insanları tektipleştirmenin ve hakim ideolojiye uygun yetiştirmenin metodu olarak kullanılması noktasına gelirsek,  tıpkı “bizlerin vatana hayırlı uğurlu evlatlar” olarak yetiştirilmek istenmemiz gibi bölümde de Morty'lerin Rick'ler tarafından “nasıl iyi bir Morty olunur” düsturuna uygun bir şekilde yetiştirildiklerini görüyoruz. Hogwarts vari bir okulda, tahtada “Her Morty bir Rick'e ihtiyaç duyar.” mottosuyla Öğretmen Rick'in sınıfa “Bu harika bir macera Rick”, “Senin yeni Morty'in olmayı seviyorum” gibi cümleleri tekrarlatmasını izliyoruz. Bu sisteme ayak uyduramayan Morty'lerimizin ise kendilerine ait bir gettosu var. Ve tabii bu gettoda her türlü yozlaşmayı görmek mümkün. Sınıftaki Morty'lerimizden dördü  “dilek portalı” denilen ve onlar için önemli bir şeyden vazgeçtikleri taktirde dileklerin gerçekleştiğine inanılan bir yere gidiyor. Dramatik Morty'miz, Rickleri memnun etmek için özel olarak üretilmiş bir Morty olmasından ve bunun getirdiği anlamsızlıktan dolayı kendinden vaz geçerek Morty'lerin hayatlarının değişmesini diliyor. İzlemeyenler veya hatırlamayanlar için açıklamak gerekirse Rick'ler arasında da sınıfsal farklılıklar mevcut. Birçok Rick, fabrikalarda çalışıyor, tesisatçılık, muhabirlik vs gibi dizinin mantığında bir Rick'e yakışmayacak mesleklere sahip. Morty Partisi'nin başkan adayının seçim kampanyası da tam da bu temelden kurulu, toplumsal adalet. Rick ve Morty'ler arasındaki ayrıma değin yaptığı konuşmada “Bu ayrımı sokaklarımızda görüyorum, Mortylere silah veriliyor ve böylece gerçek adaletsizlikle savaşmak yerine kendi içimizde savaşalım, fabrikalarımızda görüyorum Rickler patronların gelirine bir sıfır daha eklemek için çalışıyor oysaki kendilerinin IQ düzeyinin de aynı olmasına rağmen.” sözleriyle iktidara geliyor ve Dramatik Morty'mizin dileği gerçekleşmiş(?) oluyor.

Belirttiğim diğer konulara yeterince değinmediğimi düşünenler için, bölümü tekrar izlemelerini bir kez daha şiddetle öneriyorum. Özellikle Simple Rick gofreti, kötü polis Morty'miz, Evil Morty'nin başkan seçildikten sonraki icraatleri...³

The Ricklantis Mixup bölümü, bilumum sosyal medya sitesindeki izleyici yorumlarının yanı sıra imdb'deki kullanıcıların oylamalarına göre de dizinin en iyi bölümü. On dört bin kişinin oyu ile tam tamına 9.9 puana sahip. Yazının önceki kısımlarında Rick and Morty'nin bu kadar sevilmesinin tek nedeninin kendine has özellikleri olup olmadığını irdelemeştik, şimdi oraya geri dönelim. Rick and Morty izleyicilerinin çoğu genç insanlar, yani kendilerini bekleyen belirsiz bir gelecek, toplum-ailenin “büyük adam olma” baskısı ve yaşadıkları düzenden memnuyetsizliği olan kişiler. Rick and Morty ise birçok konuda kendileriyle aynı fikirde, evet kapitalizm, eğitim sistemi, toplum ve hatta tam da bu yüzden dünya boktan. Ve evet, en az bizler kadar Rick and Morty'de bundan hoşnut değil ve mutsuz. Peki o zaman ne yapmalı?

Daha önce belirttiğim gibi, Rick and Morty'nin bu konuda bir önerisi yok.⁴ Sadece eleştirmekle ve bunlarla yaşamayı öğrenmemiz gerektiğini, hayatın doğal akışının bu olduğunu salık vermekle yetiniyor. Gerçekten öyle olup olmadığı başka bir yazının konusu olsa da biz bu aşamaları birçok dizi ve filmde görüyoruz. Birçok yapım, bizim hoşnutsuzluklarımız üzerinden ve belki de bize yeni hoşnutsuzluklar katarak günümüz toplumunun birçok özelliğini eleştiriyor. En sert eleştirilerin olduğunu düşündüğümüz yapımlardan en hafifine kadar, gençlere hitap eden her kaliteli yapımda bu eleştirileri görebiliyoruz. Fakat hepsinin bu eleştiriler dışında da bir ortak noktası var, çözüme değin hiçbir şey söylememek hatta alttan alta da zaten bir çözümün olmadığı mesajını vermek. Böyle olmasının sebebi egemenlerin finansmanlığında ve kontrolünde olan bu koca sektörün, bizim sisteme karşı olan öfkemizi yatıştırmak,  kanalize etmek -o yapımlar üzerine saatlerce konuşmamız, benim bu yazıyı yazmam- için bu kadar ön plana çıkarılmış bir alan olmasından geliyor.

Dipnotta söylediğimi biraz daha açayım. Elbette eleştirilerimi Rick and Morty'de düzen dışı(devrimci marksizm) hiçbir şeyden bahsedilmiyor, o yüzden bu eleştiriler hiç samimi değil saflığıyla temellendirmiyorum. Justin Roiland ve Dan Harmon, kendi sınırlarını belki de aşan bir biçimde bu sistemin temel çelişkilerini güncel, bilimsel, tarihsel ve felsefi birçok alandan temellendirerek gösteriyor.(Ki bu açıdan da her övgüyü hakediyor.) Fakat bunun kaynağı kapitalizmi ve onun egemen sınıfı burjuvaziyi aşılamaz bir sorun olarak yansıtıp ezilen sınıfları ise sabit ve burjuvazinin güdümündeki yığınlar olarak göstermesiyle hem izleyenleri umutsuzluğa sürüklüyor hem de kendisinin eleştirdiği sistemi güçlendiren bir araca dönüştürüyor.